ESO in vogelvlucht
De sterrenkunde wordt vaak omschreven als de oudste wetenschap. Er bestaat geen twijfel over dat de aanblik van de majestueuze Melkweg, die zich op een heldere nacht als een band van sterlicht langs de hemel uitstrekt, voor mensen uit alle tijdperken en culturen een indrukwekkend verschijnsel moet zijn geweest. Thans geldt de sterrenkunde als een van de modernste en meest dynamische wetenschappen, die de meest geavanceerde technologieën en ingewikkeldste technieken gebruikt die onderzoekers ter beschikking staan. Dit zijn opwindende tijden voor de sterrenkunde: de technologie stelt ons nu in staat objecten aan de uiterste grenzen van het heelal te bestuderen en planeten bij andere sterren op te sporen. We kunnen beginnen met het beantwoorden van een fundamentele vraag die ons allen fascineert: zijn wij alleen in het heelal?
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) is het schoolvoorbeeld van een intergouvernementele wetenschaps- en technologieorganisatie in de sterrenkunde. Zij voert een ambitieus programma uit, toegespitst op het ontwerp, de constructie en de exploitatie van grote astronomische waarneemfaciliteiten, om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen mogelijk te maken. ESO neemt ook het voortouw bij de promotie en organisatie van astronomische samenwerkingsverbanden.
ESO exploiteert drie unieke waarneemlocaties in de omgeving van de Atacamawoestijn in het noorden van Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. De oudste ESO-locatie is die op La Silla, een 2400 meter hoge berg, 600 km ten noorden van Santiago. Deze omvat verscheidene optische telescopen met spiegeldiameters tot 3,6 meter. De 3,5-meter New Technology Telescope was een baanbrekend telescoopontwerp: als eerste had hij een computergestuurde hoofdspiegel – een techniek die door ESO is ontwikkeld en inmiddels bij de meeste grote telescopen op aarde wordt toegepast. De 3,6-meter telescoop van ESO is op dit moment uitgerust met de belangrijkste 'exoplanetenjager' ter wereld: HARPS (High Accuracy Radial velocity Planet Searcher), een ongekend nauwkeurige spectrograaf.
Waar La Silla nog steeds een vooraanstaande positie in de sterrenkunde inneemt, en de op één na meeste productieve waarneemlocatie op aarde is, is de 2600 m hoge Paranal, met de Very Large Telescope (VLT), het vlaggenschip van de Europese sterrenkunde. De berg Paranal ligt ongeveer 130 km ten zuiden van Antofagasta (Chili), 12 km van de kust, in een van de droogste gebieden ter wereld. De wetenschappelijke waarnemingen begonnen in 1999 en hebben geresulteerd in veel zeer succesvolle onderzoeksprogramma's.
De VLT is een bijzondere telescoop, gebaseerd op de allernieuwste technieken. Het is niet één telescoop, maar een rij van vier telescopen, elk met hoofdspiegel met een middellijn van 8,2 meter. Met één zo'n telescoop kunnen bij een belichtingstijd van een uur hemelobjecten tot magnitude 30 worden vastgelegd. Dat wil zeggen: objecten die vier miljard keer zo zwak zijn als de zwakste sterren die we met het blote oog kunnen zien.
Een van de spannendste kenmerken van de VLT is de mogelijkheid om deze als een reusachtige optische interferometer (de VLT Interferometer of VLTI) te gebruiken. Dit gebeurt door het door meerdere telescopen opgevangen licht te combineren, waarbij ook gebruik kan worden gemaakt van één of meer van de vier verplaatsbare 1,8-meter 'hulptelescopen' (Auxiliary Telescopes). In deze interferometrische modus heeft de VLT een beeldscherpte die overeenkomt met die van een telescoop ter grootte van de afstand tussen de verst uiteengelegen spiegels. Bij de VLTI is dat 200 meter.
Elk jaar worden ongeveer 2000 voorstellen ingediend voor waarnemingen met telescopen van ESO – vier tot zes keer zo veel waarneemtijd als beschikbaar is. ESO is de meest productieve sterrenwacht op aarde, wat elk jaar in talrijke nieuwe wetenschappelijke publicaties resulteert: alleen al in 2013 werden op basis van ESO-gegevens meer dan 840 vakartikelen gepubliceerd. Onderzoeksartikelen die gebaseerd zijn op VLT-gegevens worden twee keer zo vaak geciteerd als gemiddeld. ESO's 'science machines' produceren enorme hoeveelheden data in korte tijd. De gegevens worden permanent opgeslagen in de Science Archive Facility op ESO's hoofdkwartier. Het archief bevat meer dan 10 miljoen afbeeldingen of spectra, en omvat 200 terabytes (200.000.000.000.000 bytes) aan gegevens. Dit staat gelijk aan de inhoud van 90 miljoen boeken van elk 1000 pagina's; hiervoor zou meer dan 3000 kilometer aan boekenplanken nodig zijn!
De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), het grootste sterrenkundeproject op aarde, is een baanbrekende waarneemfaciliteit voor de sterrenkunde. ALMA bestaat uit een opstelling van 66 enorme schotelantennes, met diameters van 7 en 12 meter, die straling in het millimeter- en submillimetergebied opvangen. De eerste waarnemingen met ALMA werden gedaan in 2011, de officiële inauguratie vond plaats in 2013. ALMA bevindt zich op de hoogvlakte Llano de Chajnantor, met 5100 meter de hoogste sterrenkundige waarneemlocatie ter wereld. ALMA is de samenwerking van ESO (met zijn lidstaten), NSF (Verenigde Staten) en NINS (Japan), samen met NRC (Canada), NSC en ASIAA (Taiwan), en KASI (Zuid Korea), met medewerking van Chili. Het gezamenlijke ALMA Observatory wordt beheerd door ESO, AUI/NRAO en NAOJ.
De volgende stap na de VLT is de bouw van de European Extremely Large optical/infrared Telescope (ELT) een telescoop met een 39-meter grote hoofdspiegel. De ELT zal het 'grootste oog op de hemel' zijn – de grootste optische/nabij-infraroodtelescoop ter wereld. ESO is druk bezig om, in overleg met de astronomische gemeenschap, gedetailleerde bouwplannen voor deze telescoop op te stellen. De ELT zal zich toeleggen op veel van de meest prangende openstaande vragen in de sterrenkunde. Uiteindelijk zal hij mogelijk net zo baanbrekend zijn voor onze kijk op het heelal als de telescoop van Galileï, 400 jaar geleden. Eind 2014 kreeg de bouw van de ELT groen licht. De eerste waarnemingen worden in 2024 verwacht.
Het ESO-hoofdkwartier bevindt zich in Garching bei München (Duitsland). Dit is het wetenschappelijke, technische en administratieve centrum van ESO, waar de technische ontwikkelingsprogramma's worden uitgevoerd, die de sterrenwachten van de meest geavanceerde instrumenten voorzien.