Persbericht

Een stralend heelal

MUSE-spectrograaf ontdekt dat bijna de complete hemel in het vroege heelal gloeit van de Lyman-alfa-straling

1 oktober 2018

Bij ‘diepe’ waarnemingen met de MUSE-spectrograaf van de Very Large Telescope van ESO zijn rond verre sterrenstelsels immense kosmische reservoirs van atomaire waterstof ontdekt. De buitengewone gevoeligheid van MUSE heeft deze vage waterstofwolken in het vroege heelal, die een gloed van Lyman-alfa-straling vertonen, rechtstreeks waarneembaar gemaakt. Daarbij is vastgesteld dat bijna de hele nachthemel een onzichtbare gloed vertoont.

Een internationaal team van astronomen heeft, met behulp van het MUSE-instrument van ESO’s Very Large Telescope (VLT), een onverwachte overvloed aan Lyman-alfa-straling ontdekt in het zogeheten Hubble Ultra Deep Field (HUDF). De ontdekte straling bestrijkt bijna dit hele beeldveld. Via extrapolatie komt het team tot de conclusie dat bijna de gehele hemel een onzichtbare gloed van Lyman-alfa-straling uit het vroege heelal vertoont [1].

Astronomen zijn er al heel lang aan gewend dat de hemel er op verschillende golflengten heel anders uitziet, maar de uitgestrektheid van de waargenomen Lyman-alfa-straling kwam toch als een verrassing. ‘Je realiseren dat de hele hemel een gloed van zichtbaar licht vertoont terwijl je bezig bent de Lyman-alfa-straling van verre waterstofwolken waar te nemen, was een echte openbaring,’ aldus Kasper Borello Schmidt, een lid van het team van astronomen achter dit resultaat.

‘Dit is een geweldige ontdekking!’, voegt teamlid Themiya Nanayakkara daaraan toe. ‘Besef de volgende keer dat je naar een maanloze nachthemel kijkt en de sterren ziet, dat de hemel een onzichtbare gloed van waterstof vertoont: de oudste bouwsteen van het heelal, die de hele nachthemel doet oplichten.’

Het HUDF-gebied dat door het team is waargenomen, is een in andere opzichten onopvallend stukje hemel in het sterrenbeeld Fornax (Oven), dat in 2004 beroemd werd toen meer dan 270 uur kostbare waarneemtijd van de Hubble-ruimtetelescoop van NASA en ESA werd besteed om hier dieper dan ooit het heelal in te kijken.

De HUDF-waarnemingen lieten zien dat dit schijnbaar donkere stukje hemel is bezaaid met duizenden sterrenstelsels, wat nog maar eens bewees hoe ontzaglijk groot het heelal is. Dankzij de uitstekende mogelijkheden van MUSE kunnen we nu nog dieper de ruimte in kijken. De detectie van Lyman-alfa-straling in het HUDF is de eerste keer dat astronomen deze zwakke straling van de gasomhulsels van de vroegste sterrenstelsels hebben kunnen waarnemen. In deze compositiefoto is de Lyman-alfa-straling in blauw over de beroemde HUDF-opname heen gelegd.

MUSE, het instrument achter deze nieuwste waarnemingen, is een geavanceerde integraal-veldspectrograaf die gekoppeld is aan Unit Telescope 4 van de VLT op ESO’s Paranal-sterrenwacht [2]. Wanneer MUSE de hemel waarneemt, registreert hij voor elke pixel in zijn detector de verdeling van de golflengten in het binnenkomende licht. Door naar het volledige lichtspectrum van astronomische objecten te kijken, krijgen we een goed beeld van de astrofysische processen die zich in het heelal afspelen [3].

‘Deze MUSE-waarnemingen geven ons een volledig nieuwe kijk op de diffuse gasomhulsels van de sterrenstelsels in het vroege heelal’, aldus Philipp Richter, een ander lid van het onderzoeksteam.

Het internationale team van astronomen dat deze waarnemingen heeft gedaan, heeft wel ideeën over wat deze verre wolken van waterstof ertoe brengt om Lyman-alfa-straling uit te zenden, maar de precieze oorzaak blijft een mysterie. Maar omdat men denkt dat deze zwakke gloed alomtegenwoordig is aan de nachthemel, zal verder onderzoek naar verwachting meer duidelijkheid geven over de oorsprong ervan.

‘In de toekomst zijn we van plan nog geavanceerdere metingen uit te voeren’, zegt teamleider Lutz Wisotzki. ‘We willen uitzoeken hoe deze uitgestrekte kosmische reservoirs van atomaire waterstof over de ruimte zijn verdeeld.’

Noten

[1] Licht verplaatst zich verbluffend snel, maar met een eindige snelheid, wat betekent dat het licht van verre melkwegstelsels dat de aarde bereikt, lang onderweg is geweest. Dat geeft ons een venster op het verleden, op een tijd dat het heelal veel jonger was dan nu.

[2] Unit Telescope 4 van de VLT, Yepun, omvat een scala aan uitzonderlijke wetenschappelijke instrumenten en technologisch geavanceerde systemen, waaronder de Adaptive Optics Facility, die onlangs werd bekroond met de Paul F. Forman Team Engineering Excellence Award van de American Optical Society.

[3] De Lyman-alfa-straling die MUSE waarneemt, is afkomstig van atomaire elektronovergangen in waterstofatomen waarbij straling vrijkomt met een golflengte van ongeveer 122 nanometer. In die hoedanigheid wordt deze straling volledig geabsorbeerd door de atmosfeer van de aarde. Alleen roodverschoven Lyman-alfa-straling van extreem verre sterrenstelsels heeft een voldoende lange golflengte om ongehinderd de aardatmosfeer te passeren, en te worden gedetecteerd met telescopen op de grond.

Meer informatie

De resultaten van dit onderzoek zijn te vinden in het wetenschappelijke artikel ‘Nearly 100% of the sky is covered by Lyman-α emission around high redshift galaxies’, dat vandaag in het tijdschrift Nature is gepubliceerd.

Het onderzoeksteam bestaat uit Lutz Wisotzki (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland), Roland Bacon (CRAL-CNRS, Université Claude Bernard Lyon 1, ENS de Lyon, Université de Lyon, Frankrijk), Jarle Brinchmann (Universiteit Leiden; Instituto de Astrofísica e Ciências do Espaço, Universidade do Porto, Portugal), Sebastiano Cantalupo (ETH Zürich, Zwitserland), Philipp Richter (Universität Potsdam, Duitsland), Joop Schaye (Universiteit Leiden), Kasper B. Schmidt (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland), Tanya Urrutia (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland), Peter M. Weilbacher (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland), Mohammad Akhlaghi (CRAL-CNRS, Université Claude Bernard Lyon 1, ENS de Lyon, Université de Lyon, Frankrijk), Nicolas Bouché (Université de Toulouse, Frankrijk), Thierry Contini (Université de Toulouse, Frankrijk), Bruno Guiderdoni (CRAL-CNRS, Université Claude Bernard Lyon 1, ENS de Lyon, Université de Lyon, Frankrijk), Edmund C. Herenz (Stockholms universitet, Zweden), Hanae Inami (Université de Lyon, Frankrijk), Josephine Kerutt (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland), Floriane Leclercq (CRAL-CNRS, Université Claude Bernard Lyon 1, ENS de Lyon, Université de Lyon, Frankrijk), Raffaella A. Marino (ETH Zürich, Zwitserland), Michael Maseda (Universiteit Leiden), Ana Monreal-Ibero (Instituto Astrofísica de Canarias, Spanje; Universidad de La Laguna, Spanje), Themiya Nanayakkara (Universiteit Leiden), Johan Richard (CRAL-CNRS, Université Claude Bernard Lyon 1, ENS de Lyon, Université de Lyon, Frankrijk), Rikke Saust (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland), Matthias Steinmetz (Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam, Duitsland) en Martin Wendt (Universität Potsdam, Duitsland).

ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en verreweg de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door zestien lidstaten: België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland, en door gastland Chili en strategisch partner Australië. ESO voert een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT) en haar toonaangevende Very Large Telescope Interferometer, evenals twee surveytelescopen – VISTA, die in het infrarood werkt, en de op zichtbare golflengten opererende VLT Survey Telescope. ESO speelt tevens een belangrijke partnerrol bij twee faciliteiten op Chajnantor, APEX en ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. En op Cerro Armazones, nabij Paranal, bouwt ESO de 39-meter Extremely Large Telescope, de ELT, die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.

Links

• Foto’s van MUSE
• Foto’s van de VLT

Contact

Lutz Wisotzki
Leibniz-Institut für Astrophysik Potsdam
Potsdam, Germany
Tel: +49 331 7499 532
E-mail: lwisotzki@aip.de

Roland Bacon
MUSE Principal Investigator / Lyon Centre for Astrophysics Research (CRAL)
Lyon, France
Mobiel: +33 6 08 09 14 27
E-mail: rmb@obs.univ-lyon1.fr

Calum Turner
ESO Public Information Officer
Garching bei München, Germany
Tel: +49 89 3200 6670
Mobiel: +49 151 1537 3591
E-mail: pio@eso.org

Marieke Baan (Perscontact Nederland)
ESO Science Outreach Network en NOVA Informatie Centrum
Tel: +31(0)20-5257480
E-mail: eson-netherlands@eso.org

Connect with ESO on social media

Dit is een vertaling van ESO-persbericht eso1832.