Persbericht

Astronomen ontdekken nieuw verband tussen water en planeetvorming

29 februari 2024

Onderzoekers hebben waterdamp ontdekt in de schijf rond een jonge ster, precies op de plek waar mogelijk planeten worden gevormd. Water is een onmisbaar ingrediënt voor het leven op aarde, en vermoed wordt dat het ook een belangrijke rol speelt bij de vorming van planeten. Maar tot nu toe was het nog nooit gelukt om in kaart te brengen hoe water is verdeeld in een stabiele, koele schijf – het soort schijf dat de gunstigste omstandigheden biedt voor de planeetvorming rond sterren. De nieuwe bevindingen zijn te danken aan de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), waarin de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) partner is.

‘Ik had nooit gedacht dat we een opname konden maken van oceanen van waterdamp in hetzelfde gebied waar waarschijnlijk een planeet wordt gevormd,’ zegt Stefano Facchini, astronoom aan de Universiteit van Milaan (Italië), die leiding gaf aan het onderzoek waarvan de resultaten vandaag in Nature Astronomy zijn gepubliceerd. De waarnemingen laten zien dat de binnenschijf van de jonge zonachtige ster HL Tauri, die op een afstand van 450 lichtjaar in het sterrenbeeld Stier staat, minstens drie keer zoveel water bevat als alle oceanen op aarde bij elkaar.

‘Het is echt opmerkelijk dat we niet alleen waterdamp kunnen detecteren, maar ook detailrijke beelden kunnen vastleggen, en ruimtelijk kunnen oplossen, op 450 lichtjaar van ons vandaan,’ voegt medeauteur Leonardo Testi, astronoom aan de Universiteit van Bologna (Italië) toe. De ‘ruimtelijk opgeloste’ waarnemingen met ALMA stellen astronomen in staat om de verdeling van water in verschillende delen van de schijf te meten. ‘Meedoen aan zo’n belangrijke ontdekking in de befaamde schijf van HL Tauri was meer dan ik ooit had verwacht voor mijn eerste onderzoekservaring in de sterrenkunde,’ aldus Mathieu Vander Donckt van de Universiteit van Luik, die nog masterstudent was toen hij aan het onderzoek deelnam.

Er is een aanzienlijke hoeveelheid water gevonden in het gebied waar zich een bekende holte in de HL Tauri-schijf bevindt. Ringvormige gaten worden uitgesleten in gas- en stofrijke schijven door rondcirkelende jonge planeetachtige objecten terwijl deze materiaal verzamelen en aangroeien. 'Onze recente beelden laten een aanzienlijke hoeveelheid waterdamp zien op verschillende afstanden van de ster, waaronder een opening waar zich op dit moment mogelijk een planeet vormt,' zegt Facchini. Dit wijst erop dat deze waterdamp van invloed kan zijn op de chemische samenstelling van planeten die zich in die gebieden vormen.

Het opsporen van water met behulp van een telescoop op aarde is geen gemakkelijke opgave, omdat de vele waterdamp in de atmosfeer van onze planeet de straling die ALMA oppikt, verstoort. ALMA, die wordt beheerd door ESO en haar internationale partners, is een opstelling van tientallen radioschotels op ongeveer 5000 meter hoogte in de Chileense Atacama-woestijn die met opzet op deze hoge en droge locatie is neergezet om zo min mogelijk last te hebben van de waterdamp in de aardatmosfeer.

‘Tot op heden is ALMA de enige faciliteit die in staat is om het signaal van water in een koele planeet-vormende schijf te onderscheiden,’ zegt medeauteur Wouter Vlemmings, hoogleraar aan de Chalmers University of Technology in Zweden [1].

‘Het is echt heel spannend om op een opname te zien hoe watermoleculen vrijkomen uit ijzige stofdeeltjes,’ zegt ESO-astronoom Elizabeth Humphreys, die eveneens aan het onderzoek heeft meegewerkt. De stofdeeltjes in een schijf fungeren als kiemen voor de vorming van planeten. Ze botsen op elkaar en klonteren samen tot steeds grotere brokstukken die om de ster draaien. Astronomen denken dat waar het koud genoeg is om water te laten aanvriezen aan stofdeeltjes, alles beter aan elkaar blijft plakken – een ideale plek voor de vorming van planeten. ‘Onze resultaten laten zien dat de aanwezigheid van water de ontwikkeling van een planetenstelsel kan beïnvloeden, net zoals dat zo’n 4,5 miljard jaar geleden in ons eigen zonnestelsel gebeurde,’ voegt Facchini toe.

Met de komende upgrades van ALMA en de komst van ESO’s Extremely Large Telescope (ELT), die nog dit decennium in bedrijf wordt genomen, zal de vorming van planeten, en de rol die water daarbij speelt, alleen maar duidelijker worden. Met name METIS – de ‘Mid-infrared ELT Imager and Spectrograph’ – zal astronomen een ongeëvenaarde blik bieden in de binnenste regionen van planeet-vormende schijven, waar aarde-achtige planeten kunnen ontstaan.

Noten

[1] Bij de nieuwe waarnemingen is gebruikgemaakt van de Band 5- en Band 7-ontvangers van ALMA. Band 5 is ontwikkeld door Chalmers, NOVA (Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie) en IRAM (Institut de radioastronomie millimétrique) met inbreng van ESO. De ontvangers breidden het frequentiebereik van ALMA uit met het specifieke doel om water in het lokale heelal te kunnen detecteren en in beeld te brengen. Bij dit onderzoek heeft het team drie spectraallijnen van water in beide frequentiebereiken waargenomen, om gas van verschillende temperaturen binnen de schijf van HL Tauri in kaart te kunnen brengen.

Meer informatie

De resultaten van dit onderzoek zijn te vinden in een artikel met de titel ‘Resolved ALMA observations of water in the inner astronomical units of the HL Tau disk’, dat in Nature Astronomy verschijnt (doi:10.1038/s41550-024-02207-w).

Het onderzoeksteam bestaat uit S. Facchini (Dipartimento di Fisica, Università degli Studi di Milano, Italië), L. Testi (Dipartimento di Fisica e Astronomia ‘Augusto Righi’, Universiteit van Bologna, Italië), E. Humphreys (Europese Zuidelijke Sterrenwacht, Duitsland, Joint ALMA Observatory, Chili; Europese Zuidelijke Sterrenwacht te Vitacura, Chili), M. Vander Donckt (Space sciences, Technologies & Astrophysics Research-instituut (STAR) van de Universiteit van Luik), A. Isella (Department of Physics and Astronomy, Rice University, VS [Rice]), R. Wrzosek (Rice), A. Baudry (Laboratoire d’Astrophysique de Bordeaux, Univ. de Bordeaux, CNRS, Frankrijk), M.D. Gray (National Astronomical Research Institute of Thailand, Thailand), A.M.S. Richards (JBCA, Universiteit van Manchester, VK), W. Vlemmings (Department of Space, Earth and Environment, Chalmers University of Technology, Zweden).

De Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), een internationale astronomische faciliteit, is een samenwerkingsverband van ESO, de Amerikaanse National Science Foundation (NSF) en de National Institutes of Natural Sciences (NINS) van Japan, in samenwerking met de Republiek Chili. ALMA wordt gefinancierd door ESO (namens haar lidstaten), door de NSF in samenwerking met de National Research Council of Canada (NRC) en de National Science and Technology Council (NSTC) in Taiwan, en door NINS in samenwerking met de Academia Sinica (AS) in Taiwan en het Korea Astronomy and Space Science Institute (KASI). De bouw en het beheer van ALMA worden geleid door ESO (namens haar lidstaten); door het National Radio Astronomy Observatory (NRAO), dat namens Noord-Amerika wordt bestuurd door de Associated Universities, Inc. (AUI), en namens Oost-Azië door het National Astronomical Observatory of Japan (NAOJ). De overkoepelende leiding en het toezicht op bouw, ingebruikname en beheer van ALMA is in handen van het Joint ALMA Observatory (JAO).

Contact

Stefano Facchini
University of Milan
Milan, Italy
Tel: +39 02 503 17254
E-mail: stefano.facchini@unimi.it

Elizabeth Humphreys
European Southern Observatory
Garching bei München, Germany
Tel: +49 89 3200 6541
E-mail: ehumphre@eso.org

Leonardo Testi
University of Bologna
Bologna, Italy
Tel: +39 051 20 9 5763
E-mail: leonardo.testi@unibo.it

Mathieu Vander Donckt
University of Liege
Liege, Belgium
Tel: +32 4 366 9721
E-mail: Mathieu.VanderDonckt@uliege.be

Wouter Vlemmings
Chalmers University of Technology
Gothenburg, Sweden
Tel: +46 31 772 63 54
E-mail: wouter.vlemmings@chalmers.se

Bárbara Ferreira
ESO Media Manager
Garching bei München, Germany
Tel: +49 89 3200 6670
Mob: +49 151 241 664 00
E-mail: press@eso.org

Rodrigo Alvarez (press contact België)
ESO Science Outreach Network en Planetarium, Royal Observatory of Belgium
Tel: +32-2-474 70 50
E-mail: eson-belgië@eso.org

Connect with ESO on social media

Dit is een vertaling van ESO-persbericht eso2404.

Usage of ESO Images, Videos, Web texts and Music
Are you a journalist? Subscribe to the ESO Media Newsletter in your language.