Foto van de Week

18 februari 2019: In december 2018 kwam de komeet 46P/Wirtanen langs op 11,6 miljoen kilometer van de aarde ‒ ongeveer 30 keer de afstand van de aarde tot de maan. Deze dichte nadering gaf astronomen de kans om de komeet in detail te observeren en ALMA (the Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) maakte daar optimaal gebruik van. ALMA is gespecialiseerd in het waarnemen van de koelere componenten van het heelal, zoals gas en stof en richt zich vaak op specifieke moleculen. Deze opname vormt daarop geen uitzondering, want ze laat een belangrijke component zien: waterstofcyanide in de coma rond de komeetkern. Maar waarom zouden wetenschappers op zoek gaan naar een berucht gif? Wel, het blijkt dat waterstofcyanide net zo gewoon is als thrillers ons doen geloven ‒ in de kosmos althans! Omdat het een eenvoudig organisch molecuul is dat relatief gemakkelijk wordt gevormd, kan het worden waargenomen in kometen, steratmosferen en in de stof-en ...

11 februari 2019: Deze Foto van de Week stelt nog een van de 20 afbeeldingen van ALMA’s eerste grote programma DSHARP (Disk Substructures at High Angular Resolution Project) in de kijker. DSHARP bestudeerde een aantal nabijgelegen protoplanetaire schijven om meer te weten te komen over de vroegste stadia van planeetvorming en de duizelingwekkende hoeveelheid data van het project is nu vrijgegeven. Dit object, genaamd AS 205, is opmerkelijk omdat het een meervoudig stersysteem is, een van de twee meervoudige systemen die door DSHARP in beeld zijn gebracht (het andere is HT Lup). Hoewel hier slechts twee schijven te zien zijn, wordt de schijf rechtsonder eigenlijk gedeeld door twee sterren in een dubbelstersysteem. We kijken dus in feite naar een systeem met drie jonge sterren. Hoewel de meeste studies in hoge resolutie zich tot nu toe focusten op enkelvoudige sterren, zijn meervoudige stersystemen verre van ongewoon in het heelal. Aangenomen wordt dat meer dan ...

4 februari 2019: Deze Foto van de Week is gewijd aan een van de twintig protoplanetaire schijven die onderzocht en in beeld gebracht werden door ALMA’s eerste grote programma DSHARP (Disk Substructures at High Angular Resolution Project). De schijf wordt AS 209 genoemd en zijn substructuren zijn bijzonder goed te zien dankzij zijn dunne, contrastrijke ringen en omdat we het object bijna in bovenaanzicht zien. Hoewel concentrische ringen ‒ hier bijzonder duidelijk afgebeeld ‒ een veelvoorkomende substructuur bij dergelijke schijven zijn, kan de breedte ervan, de ruimte ertussen en het aantal sterk variëren. Het is nog steeds onduidelijk hoe deze substructuren worden gevormd en hoe planeten eruit ontstaan. Deze overeenkomsten en verschillen kwantificeren en bestuderen vormde de drijfveer voor de constructie van ALMA en was het hoofddoel van DSCHARP. Dergelijke details kunnen aanwijzingen verschaffen over welk type planetair systeem uiteindelijk zal worden gevormd. Een mogelijke interpretatie is dat er, veel vroeger dan aanvankelijk ...

28 januari 2019: De foto van deze week toont 20 spectaculaire protoplanetaire schijven vastgelegd door ALMA’s eerste grote programma DSHARP (Disk Substructures at High Angular Resolution Project. In het kader van een doelgerichte waarnemingsactie die vele uren aan gegevens omvat verzameld gedurende verscheidene maanden, fotografeerden onderzoekers 20 nabije protoplanetaire schijven om meer te weten te komen over de vroegste stadia van planeetvorming en de duizelingwekkende hoeveelheid data van het project is nu verschenen. Reeds geruime tijd wordt aangenomen dat planetaire systemen mogelijk hun oorsprong vinden in zogenaamde protoplanetaire schijven ‒ gecomprimeerde cirkels, spiralen of ellipsen van gas en stof die rondom protosterren worden gevormd in de vroegste stadia van hun ontwikkeling. Toch heeft men nog niet zo’n goed inzicht in het proces waardoor planeten uit deze diffuse schijven ontstaan. Vooral de vroegste fase in hun evolutie is bijzonder moeilijk te begrijpen ‒ wanneer het stof binnenin een schijf zich samenvoegt tot planetesimalen die ...

21 januari 2019: Op deze fascinerende foto hangt een met sterren bezaaide nachthemel boven het Chileense landschap. Een onderbroken lijn van gele lichten slingert zich doorheen de donkere glooiende heuvels. Dit markeert de route tussen de Paranal-sterrenwacht van ESO, gelegen bovenop Cerro Paranal, en de Residencia, een thuis ver van huis voor astronomen, technici en ander personeel werkzaam op de sterrenwacht. Ontworpen als koele schuilplaats tegen de barre omstandigheden van de Atacamawoestijn ligt de Residencia in een natuurlijke uitholling en vormt een harmonieus geheel met de dorre omgeving. Naast kantoren en kamers voor gastastronomen beschikt deze woonplaats in de woestijn ook over een groene tuin met zwembad onder een 35 meter brede glazen koepel. Zoals het elk gebouw in de buurt van een sterrenwacht betaamt, is de Residencia ontworpen om lichtvervuiling tot een minimum te beperken en de uitzonderlijk donkere nachthemel boven Paranal intact te houden. Deze opname werd genomen door astrofotograaf en ...

14 januari 2019: Op deze Foto van de Week zijn honderden astronomische objecten te zien, waaronder sterrenhopen, nevels, stofwolken en andere sterrenstelsels, vooral de Grote en Kleine Magelhaense Wolken die bovenaan rechts te zien zijn. Veel dichter bij huis dingt echter iets anders om onze aandacht. Helemaal aan de rechterkant van de afbeelding flitst een zilveren boog over de hemel. Deze boog is eigenlijk samengesteld uit twee dicht bij elkaar liggende lijnen, teweeggebracht door zonlicht dat teruggekaatst wordt door de antennes van twee iridium communicatiesatellieten die momenteel in een baan om de aarde draaien. Het mag er nu dan wel leeg uitzien, maar dit droge, schrale deel van de Chileense Atacamawoestijn zal weldra gonzen van bedrijvigheid. De plek is uitgekozen om de zuidelijke vestiging van de Cherenkov Telescope Array (CTA) te huisvesten, een opmerkelijke collectie van 99 antennes die naar deze verbluffend mooie hemel zullen staren op zoek naar hoogenergetische gammastraling. Gammastraling is ...

7 januari 2019: Aan de borst gevlijd van het sterrenbeeld Virgo (Maagd) bevindt zich een mooi kosmisch juweeltje ‒ het sterrenstelsel Messier 61. Dit glinsterende spiraalstelsel is naar de aarde toe gericht en biedt ons een adembenemend zicht op zijn structuur. Het gas en stof van de complexe spiraalarmen zijn bezaaid met miljarden sterren. Dit sterrenstelsel is een bruisend centrum van bedrijvigheid waarin aan een snel tempo sterren worden gevormd, en zowel een zware nucleaire sterrenhoop als een superzwaar zwart gat liggen in het hart ervan verzonken. Messier 61 is een van de grootste leden van de Virgocluster die uit meer dan duizend sterrenstelsels bestaat en zelf in het centrum van de Virgosupercluster ligt ‒ waartoe ook onze Melkweg behoort. Deze oogverblindende schoonheid werd in 1779 ontdekt en sindsdien raakten astronomen ervan in de ban. Afgebeeld tegen een donkere hemel vol sterrenstelsels, toont deze opname het indrukwekkende M61 in zijn volle glorie ‒ ...

31 december 2018: Deze panoramafoto van het landschap rond de sterrenwacht Paranal van ESO, gelegen in de Chileense Atacamawoestijn, werd genomen door ESO-fotoambassadeur Petr Horálek. De opname, bij valavond op beeld vastgelegd, laat het moment net na zonsondergang zien, wanneer de hemel mooie gele, oranje, rode en zelfs blauwpaarse kleuren vertoont, en de rode tinten van de woestijn eronder door het zachte licht versterkt worden. Dit tijdstip van de dag staat bekend als de schemering, maar wordt soms ook wel het blauwe uur genoemd (naar de kleur van de hemel). Vanwege de unieke en vluchtige kwaliteit van het licht tijdens het blauwe uur kreeg het onder kunstenaars en fotografen ook de bijnaam ‘sweet light’. Helemaal in het midden van de foto is de planeet Venus te zien tegen de roze achtergrond van de hemel, terwijl aan de rechterkant de Very Large Telescope (VLT) bovenop de berg Cerro Paranal prijkt. Rechts van de vier ...

24 december 2018: Weinig mensen hebben ooit de maan gezien doorheen een telescoop zo groot als ESO’s Very Large Telescope (VLT). Astronomen op de sterrenwacht Paranal in Chili kregen onlangs deze unieke gelegenheid toen een van de instrumenten van de telescoop, VIMOS (VIsible Multi-Object Spectograph), buiten werking gesteld werd om in UT3 plaats te maken voor het weldra verwachte CRIRES+ (CRyogenic InfraRed Echelle Spectrograph). VIMOS was bijzonder productief; de spectrograaf onderzocht duizenden verafgelegen sterrenstelsels die we zien op een moment dat het universum slechts een derde van zijn huidige leeftijd had, en bracht hun verspreiding en fysische eigenschappen in kaart. De gevoelige instrumenten aangewend door de VLT, waaronder VIMOS, zijn ontworpen om lichtzwakke objecten die miljarden lichtjaren verwijderd zijn, in beeld te brengen. Vandaar dat objecten die zo nabij en helder zijn als de maan van onze planeet hen gemakkelijk overladen met te veel licht. Maar toen VIMOS na 16 jaar dienst uit ...

17 december 2018: Aangezien het einde nadert van 2018 sturen we u allen onze allerbeste wensen! Namens iedereen bij de Europese Zuidelijke Sterrenwacht wensen we u een prettig eindejaar en een voorspoedig 2019 toe. Link: Kerstkaart 2018

10 december 2018: Het R Aquarii-systeem is een symbiotische dubbelster omgeven door een grote, dynamische nevel. Dergelijke dubbelstersystemen bestaan uit twee sterren die in een ongelijke en complexe verhouding tot elkaar staan — een witte dwerg en een rode reus. In een verontrustende daad van stellair kannibalisme trekt de witte dwerg materie van zijn grotere metgezel weg. De gekwelde rode reus en de onstabiele witte dwerg stoten nu en dan materie uit in de vorm van vreemde stromen, lussen en slierten — en creëren zo de merkwaardige vormen die hier op de foto’s te zien zijn. Op deze ongewone vergelijkende afbeelding — een zeldzaam voorbeeld van dynamische evolutie vastgelegd met telescopen op aarde — zien we wat een verschil 15 jaar kan uitmaken. Het mag dan wel louter een oogwenk zijn op de kosmische tijdschaal, het biedt ons desondanks een prachtige kans een echt dynamisch systeem waar te nemen terwijl het aan de ...

3 december 2018: Deze spectaculaire Foto van de Week werd samengesteld uit gegevens verzameld door de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) in Chili, gecombineerd met gegevens van de Hubble-ruimtetelescoop van NASA/ESA. De afbeelding toont de sterrenhoop Westerlund 1, een van de zwaarste jonge sterrenhopen die zich in de Melkweg bevinden. Ook zijn de komeetachtige ‘staarten’ van materie te zien, die zich uitstrekken vanaf enkele reuzensterren in Westerlund 1. Dergelijke staarten worden gevormd in de krachtige, niet aflatende winden uitgestoten door de sterren van de sterrenhoop en die zo materie naar buiten brengen. Dit verschijnsel is vergelijkbaar met de manier waarop kometen aan hun befaamde en prachtige staarten komen. Komeetstaarten in ons zonnestelsel worden van hun komeetkern weggevoerd door een deeltjeswind afkomstig van de zon. Bijgevolg wijzen komeetstaarten altijd van de zon weg. De staarten van de reusachtige rode sterren op de foto wijzen eveneens weg van de kern van de sterrenhoop. Dit is ...

26 november 2018: Deze foto toont de bouwplaats van het onderhoudsgebouw van ESO’s Extremely Large Telescope (ELT) — en de bouw is in volle gang! Gelegen aan de ESO-sterrenwacht Paranal in de Chileense Atacamawoestijn, zal deze faciliteit het centrum vormen voor het onderhoud van de ELT, die op Cerro Armazones gevestigd zal zijn. Achter de site is, hoog op de berg Cerro Paranal, de Very Large Telescope (VLT) van ESO te zien. De primaire spiegel van de ELT met een diameter van 39 meter zal bestaan uit 798 hexagonale segmenten en zal gecontroleerd worden door een systeem van sensoren met een zeer hoge precisie. Deze technologie, die men actieve optiek noemt, stelt de telescoop in staat om elk afzonderlijk segment voortdurend aan te passen om verstoringen zoals temperatuur, zwaartekracht en druk als gevolg van de wind te compenseren om de perfecte vorm te behouden en optimale waarnemingen mogelijk te maken. Om een hoogstaande ...

19 november 2018: Deze kleurrijke afbeelding toont een deel van de Rozetnevel in het sterrenbeeld Monoceros (Eenhoorn). Dit is een emissienevel bestaande uit gaswolken die tot gloeien gebracht werden door de straling van sterren binnenin de nevel. De Rozetnevel is een vrij typisch voorbeeld van een emissienevel — maar typisch betekent daarom nog niet saai! Nevels zijn een van de mooiste hemelobjecten die er zijn en dagen vaak op in spectaculaire foto’s genomen door astronomische telescopen, zoals hier te zien is. In nevels zoals deze vermengen gas en stof zich en brengen zo een nieuwe generatie sterren voort. Aanvankelijk worden deze pasgevormde sterren omhuld door de stofwolken waaruit ze ontstaan zijn en kunnen niet in zichtbaar licht waargenomen worden. Maar na een tijdje blazen ze de dichtere materie weg en hun krachtige straling ioniseert het omliggende gas, waardoor het helder oplicht. Deze elementen zijn allemaal aanwezig op deze opname — de mix van ...

12 november 2018: De Very Large Telescope (VLT) van ESO heeft een reeks ongeëvenaarde opnamen vastgelegd die de passage tonen van exoplaneet Beta Pictoris b rondom zijn moederster. Deze jonge massarijke exoplaneet werd in 2008 ontdekt met behulp van het NACO-instrument van de VLT. Hetzelfde wetenschappelijke team als toen volgde de exoplaneet van eind 2014 tot eind 2016 met het Spectro-Polarimetric High-contrast Exoplanet REsearch instrument (SPHERE) — een ander instrument op de VLT. Daarna bevond Beta Pictoris b zich zo dicht bij de halo van de ster dat geen enkel instrument hen van elkaar kon onderscheiden. Bijna twee jaar later, nadat de planeet met de ster versmolten leek te zijn, komt Beta Pictoris b uit de halo tevoorschijn. Dit opnieuw verschijnen werd ook nu op beeld vastgelegd door SPHERE. De volledige reeks opnamen, waarbij de heldere gloed van de ster Beta Pictoris werd geblokkeerd, heeft men gecompileerd tot een verbluffende en unieke time-lapse ...

5 november 2018: Het eens zo bedrijvige oog op de hemel staart nu vanop zijn bergtop weemoedig naar de hemel. Dit is de schotel van de nu gepensioneerde Zweedse submillimetertelescoop (of kortweg SEST) van ESO’s sterrenwacht La Silla in de Atacamawoestijn in Chili. SEST werd in 2003 buiten werking gesteld om plaats te maken voor de Atacama Pathfinder Experiment telescope (APEX) en de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), die beide op de Chajnantorhoogvlakte staan in de Chileense Atacamaregio (zoals hun naam doet vermoeden). In zijn gloriedagen was SEST de grootste submillimetertelescoop op het zuidelijk halfrond. Hij verrichtte baanbrekend werk, met name in de studie van enkele van de koudste gebieden in de Melkweg, waar sterren ontstaan uit kosmisch gas en stof. Op deze foto rijst de heldere strook van de Melkweg op boven SEST. In deze rivier van licht, poëtisch gesproken dan, zijn enkele van de gigantische stervormingsgebieden te zien die de telescoop ...

29 oktober 2018: Het tijdperk van extreem grote telescopen komt eraan en het zal ons begrip van het universum revolutionair veranderen. De Extremely Large Telescope (ELT) van ESO is momenteel in aanbouw in de afgelegen Chileense Atacamawoestijn; deze baanbrekende telescoop zal meer licht verzamelen dan meer dan 200 Hubble-ruimtetelescopen van NASA/ESA. Zoals de naam al doet vermoeden zijn dergelijke telescopen werkelijk kolossaal. De grootste momenteel bij ESO in bedrijf zijnde primaire spiegels — waardoor een telescoop licht opvangt — zijn de spiegels van de vier unittelescopen met een diameter van 8,2 meter waaruit de Very Large Telescope (VLT) is opgebouwd. De ELT zal met zijn spiegel van 39 meter in diameter de toch al indrukwekkende VLT in het niet doen verzinken! Hoewel, de constructie van een spiegel met die afmetingen en geschikt voor wetenschappelijke doeleinden is gewoonweg onmogelijk. De primaire spiegel van de ELT zal dan ook bestaan uit een complexe honiggraatvormige mozaïek ...

22 oktober 2018: Deze opname van de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) toont het gebied rond Sagittarius A*, het superzware zwarte gat dat zich in het centrum van de Melkweg verschuilt — op de foto aangeduid met een kleine cirkel. Nieuw onderzoek heeft aangetoond dat interstellair gas en stof razendsnel rond het zwarte gat draaien. De moleculaire waterstofrijke gaswolken die geïdentificeerd werden, zijn kleine moleculaire wolken en werden nog nooit zo duidelijk gedetecteerd. Deze opname toont eigenlijk de distributie van moleculen, waaronder koolstofmonoxide, de op één na meest voorkomende moleculaire component in de wolken. De wolken bevinden zich 26.000 lichtjaar van ons vandaan en cirkelen snel rond het zwarte gat op een relatief dichte afstand van ongeveer één lichtjaar. De hoge resolutie van ALMA stelt wetenschappers in staat de wolken te detecteren. Zij zijn ontstaan uit enorme, reeds vroeger bestaande wolken die rond het centrum van ons sterrenstelsel wentelden. Deze wolken werden door ...

15 oktober 2018: Op zaterdag 13 oktober opende het ESO-hoofdkwartier in Garching in Duitsland zijn deuren voor de jaarlijkse open dag. Samen met andere instellingen van de campus wetenschappen in Garching nodigde ESO de bezoekers uit om zelf het werk van ’s werelds meest toonaangevende astronomische organisatie op vaste grond te ervaren. Dit jaar zijn er tijdens de open dag ook voorstellingen in het planetarium en bezoekerscentrum Supernova, dat in april dit jaar geopend werd. De bezoekers wachtten ongeduldig tot de deuren om 11.00 u opengingen en popelden om de verschillende activiteiten die werden aangeboden te beleven. In totaal grepen zo’n 5.200 mensen de kans om hun vragen door ervaren astronomen te laten beantwoorden en achter de schermen te kijken van een organisatie die op het gebied van astronomisch onderzoek in de voorste gelederen staat. Het programma omvatte live-experimenten, begeleide rondleidingen, een tentoonstelling over de observatoria van ESO, lezingen van ESO-wetenschappers en een ...

8 oktober 2018: Dit object is waarschijnlijk het oudste in zijn soort dat ooit gecatalogiseerd werd: een restant in de vorm van een zandloper genaamd CK Vulpeculae. Omdat men aanvankelijk dacht dat het een nova was, is de correcte classificatie van dit ongewoon gevormde object door de jaren heen een hele uitdaging geweest. Een aantal mogelijke verklaringen voor het ontstaan ervan werden in overweging genomen en verworpen. Tegenwoordig veronderstelt men dat het object het resultaat is van twee botsende sterren — hoewel er nog steeds discussie is over wat voor soort sterren het waren. CK Vulpeculae werd voor het eerst ontdekt op 20 juni 1670 door de Franse monnik en astronoom Père Dom Anthelme. Toen het voor het eerst verscheen, was het gemakkelijk met het blote oog te zien; gedurende de daaropvolgende twee jaar varieerde de flikkering in helderheid, verdween en verscheen twee maal opnieuw, voordat het voorgoed uit het zicht verdween. Tijdens ...