Duurzaamheid bij ESO

Inleiding

De mensheid wordt geconfronteerd met tal van ernstige milieuproblemen, van klimaatverandering tot meer vervuiling en afval. Als een van ’s werelds toonaangevende sterrenkundige organisaties heeft ESO de verantwoordelijkheid om de milieueffecten en de duurzaamheid van haar activiteiten en bedrijfsvoering aan te pakken, zodat zij zich bewust blijft van haar klimaatvoetafdruk en naar een duurzame toekomst toewerkt.

“Duurzaamheid betekent: in onze eigen behoeften voorzien, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Naast natuurlijke hulpbronnen hebben we ook sociale en economische hulpbronnen nodig. Duurzaamheid behelst meer dan milieubescherming. In de meeste definities van duurzaamheid wordt tevens aandacht besteed aan sociale gelijkheid en economische ontwikkeling.” University of Alberta, Canada; 2012 

ESO ontwerpt, bouwt en exploiteert krachtige observatiefaciliteiten op de grond, en biedt astronomen van over de hele wereld de gelegenheid om onderzoek en ontdekkingen te doen met enkele van de beste instrumenten. Deze werkwijze resulteert in waardevolle wetenschappelijke en technologische vooruitgang, draagt bij tot maatschappelijke duurzaamheid, overeenkomstig de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties, en andere maatschappelijke voordelen, maar stelt onvermijdelijk ook eisen aan het milieu. Het gebruik van energieslurpende computersystemen en het vervoer van mensen en goederen die nodig zijn voor wetenschappelijk onderzoek verbruiken bijvoorbeeld energie en hulpbronnen en dragen bij aan de klimaatverandering.

Om dit probleem aan te pakken, heeft ESO de afgelopen jaren een aantal maatregelen genomen om zich meer bewust te worden van het milieu, waaronder het verankeren van “duurzaamheid” in de waarden die als leidraad dienen voor haar activiteiten. ESO streeft naar een verantwoord beheer van de natuurlijke, menselijke en monetaire hulpbronnen. en handelt vanuit een milieu-, sociaal en economisch perspectief op lange termijn.

Een belangrijk onderdeel hiervan is de regelmatige evaluatie van de milieueffecten van haar activiteiten en de uitvoering van maatregelen ter verbetering van de duurzaamheid.

ESO-initiatieven ter verbetering van de duurzaamheid

Koolstofreductie op wereldwijde schaal 

Bij een in 2019 uitgevoerde koolstofaudit werd de koolstofvoetafdruk van ESO in 2018 was geschat op ongeveer 28.000 ton CO₂-equivalent per jaar (tCO₂e/jr). Bij deze audit bleken energieverbruik, aankopen (inclusief onderhoud en apparatuur) en vervoer van mensen en goederen de grootste emissiebronnen te zijn.

In 2019 verminderde ESO haar koolstofvoetafdruk met ongeveer 10% ten opzichte van 2018 door minder aankopen, energieverbruik en reizen. De koolstofvoetafdruk is in 2020 verder gedaald, met ongeveer 33%, voornamelijk door de verminderde activiteiten en personeelsmobiliteit als gevolg van de Covid-19-pandemie. De cijfers voor 2021 zijn op het moment van schrijven nog niet beschikbaar, maar verwacht wordt dat zij zullen stijgen naarmate de activiteiten geleidelijk terugkeren naar het niveau van vóór de pandemie. Niettemin worden aanzienlijke inspanningen geleverd om de koolstofvoetafdruk van ESO permanent te verminderen.

Infographic die de belangrijkste bijdragen aan de CO2-uitstoot van ESO in 2018 laat zien, met in het midden de totale koolstofvoetafdruk van ESO voor dat jaar.

In 2021 heeft het directieteam van ESO zich verbonden aan een nieuwe reeks maatregelen om de ecologische voetafdruk van de organisatie te verkleinen, de hoeveelheid afval te verminderen, de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen en energie te besparen. Deze maatregelen strekken zich uit over alle gebouwen van ESO van Garching tot Chili:

• De observatoria werken op hernieuwbare energie. De ESO-locaties worden gevoed door het Chileense stroomnet, dat voor een aanzienlijk deel gebruik maakt van hernieuwbare energiebronnen. Op La Silla en Paranal zijn zonnepanelen geïnstalleerd, en in de nabije toekomst zullen de ESO-sterrenwachten in Chili volledig op groene energie draaien. Het 9 MW-zonnepark voor de toekomstige geïntegreerde Paranal-sterrenwacht waar de Extremely Large Telescope van ESO en het door ESO beheerde Cherenkov Telescope Array Observatory South zullen worden ondergebracht, kan een besparing van 1700 tCO₂e/jr opleveren, terwijl het zonnepark op La Silla de uitstoot van 400 tCO₂e/jr voorkomt.
• Afzien van luchtvervoer, waarbij voor het transport van materialen van Europa naar Chili de voorkeur wordt gegeven aan zeevracht boven luchtvracht. Dit kan een besparing van 1400 tCO₂e/jr opleveren.
• Vermindering van zakenreizen, met name per vliegtuig, door waar mogelijk de voorkeur te geven aan virtuele vergaderingen boven fysieke vergaderingen. Dit bevordert niet alleen de toegankelijkheid voor velen, maar kan ook tot 800 tCO₂e/jr besparen. ESO moedigt ook het gebruik van “service mode”-waarnemingen aan, zodat astronomen de sterrenwachten zo min mogelijk hoeven te bezoeken en zo de koolstofvoetafdruk verkleinen.
• Verlenging van de levensduur van IT-apparatuur, en overschakeling op een model waarbij defecte apparaten vaker worden gerepareerd in plaats van vervangen. Dit kan tot 2 tCO₂e/jr besparen en zou de hoeveelheid afval en schroot die ESO produceert verminderen.
• Vergroting van het aandeel elektrische voertuigen en/of aanmoediging van koolstofarm vervoer op ESO-locaties, waardoor de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen wordt verminderd. 
• Het opnemen van duurzaamheid in de ontwerpfase van nieuwe projecten en bij aanbestedingen, door met aannemers samen te werken die de bezorgdheid van ESO omtrent duurzaamheid delen.
• De emissiebronnen van ESO op regelmatige basis controleren en bijgewerkte routekaarten voor de vermindering van onze koolstofvoetafdruk opstellen.

De geschetste maatregelen zijn in overeenstemming met de acties van de lidstaten van ESO, die zich in het kader van het klimaatakkoord van Parijs ertoe hebben verbonden hun koolstofemissies te verminderen. De maatregelen zijn ontwikkeld door het Milieucomité van ESO en volgen de rapporten van de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC) – het orgaan van de Verenigde Naties dat verantwoordelijk is voor het verdiepen van ons begrip van de klimaatverandering, hoe deze onze planeet beïnvloedt en welke emissiereducties nodig zijn om deze te beperken. Ook werkt het Milieucomité van ESO aan een uitgebreid actieplan om de koolstofvoetafdruk van ESO de komende jaren geleidelijk verder te verkleinen.

Door een combinatie van deze maatregelen zou ESO de uitstoot van ten minste 4300 tCO₂e/jr kunnen voorkomen, wat ruwweg overeenkomt met bijna duizend vluchten per jaar van Europa naar Chili en terug. Door een begin te maken met de reductie van fossiele brandstoffen, baant ESO de weg naar een duurzamere toekomst.

Lokale duurzaamheidsinitiatieven

Onder impuls van de strategieën op institutioneel niveau om haar koolstofvoetafdruk te verminderen, zet ESO zich tevens in voor talrijke lokale duurzaamheidsinitiatieven. ESO heeft behalve haar hoofdkantoor ook een planetarium/bezoekerscentrum in Garching, Duitsland. Daarnaast heeft ESO kantoren in Vitacura (Santiago, Chili). Alle sterrenwachten – La Silla, Paranal en Chajnantor – bevinden zich in de Chileense Atacama-woestijn. De belangrijkste sterrenwacht op Chajnantor is ALMA, de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array, waarvan het ESO voor 37,5% eigenaar is. Omdat ALMA samen met andere partners wordt geëxploiteerd, wordt het niet op deze pagina vermeld.

Hoofdkwartier ESO en ESO Supernova Planetarium en Bezoekerscentrum (Garching)

Geparkeerde fietsen voor de ESO Supernova bij het ESO-hoofdkwartier in Garching.

ESO’s hoofdkantoor in Garching, Duitsland, vormt het wetenschappelijke, technische en administratieve hart van de organisatie. Als zodanig is het afhankelijk van krachtige computers en een uitstekende IT-infrastructuur. ESO onderzoekt momenteel haar IT-serverruimtes om de grootste stroomverbruikers op te sporen en maatregelen te nemen om het energieverbruik te verminderen. ESO heeft er ook mee ingestemd in Garching een koolstofarm energieplan te bevorderen: door regelmatig de bronnen van het energieverbruik aan te pakken en te onderzoeken, zal ESO ernaar streven haar koolstofvoetafdruk in Duitsland met maximaal 250 tCO₂e/jr te verminderen.

ESO streeft al vele jaren naar het besparen van hulpbronnen en naar duurzaamheid. De faciliteiten die deel uitmaken van de uitbreiding van het ESO-hoofdkwartier, de kantoorgebouwen en een technisch gebouw die in 2013 in gebruik werden genomen, hebben een aanzienlijk lager energieverbruik dan gebruikelijk is voor gebouwen van deze omvang. Dat komt door de goed geïsoleerde gevel en doordat het kantoorgebouw wordt verwarmd en gekoeld via betonkernactivering. Hierbij wordt grondwater gebruikt in combinatie met een warmtepomp, en voorzien van warmtedistributie met behulp van geothermisch verwarmd water.

Daarnaast regelen driedubbele beglazing van vloer tot plafond in zowel het nieuwe als het oude gebouw, alsmede automatisch geregelde zonwering, de hoeveelheid zonlicht in de kamers. Dit voorkomt opwarming in de zomer en warmteverlies in de winter. Bovendien zijn alle computerzalen op de locatie uitgerust met efficiënte luchtcirculatiesystemen die aan de nieuwste normen voldoen. In de winter wordt de koude buitenlucht gebruikt om de computerzalen te koelen, waardoor het stroomverbruik daalt.

Ook in het ontwerp van het ESO Supernova Planetarium en Bezoekerscentrum zijn groene maatregelen opgenomen. De faciliteit kreeg het gouden certificaat van de DGNB (Deutsche Gesellschaft für Nachhaltiges Bauen or German Sustainable Building Council – de Duitse Raad voor Duurzaam Bouwen) voor duurzaamheid met betrekking tot zijn "groene economische, sociaal-culturele, technische en ecologische aspecten".

ESO zet zich ook in voor de vermindering van afval en vervuiling en stimuleert de scheiding van afval en het hergebruik van verschillende materialen in haar hoofdkantoor. Het ondersteunt ook Stadtradeln – een wedstrijd en campagne om klimaatbescherming te ondersteunen en fietsen in Duitsland te promoten – en heeft ter plaatse opladers voor elektrische auto's beschikbaar. Ter bevordering van de biodiversiteit staan er bovendien bijenkorven op het terrein in Garching.

Initiatieven op Paranal

Paranal is de thuisbasis van ESO’s Very Large Telescope (VLT), de VLT Interferometer en de twee surveytelescopen VISTA en VST. Op de nabijgelegen Cerro Armazones bouwt ESO haar Extremely Large Telescope (ELT), die vanuit de Paranal-sterrenwacht wordt aangestuurd.

In 2017 werden Cerro Paranal en Cerro Armazones aangesloten op het Chileense stroomnet,waardoor de kosten werden verminderd en de koolstofvoetafdruk van de sterrenwacht sterk werd verkleind (de voetafdruk in verband met de stroomopwekking daalde van 12600 tCO₂e/jr tot ongeveer 4600 tCO₂e/jr). De stroom is nu afkomstig van het algemene stroomnet, dat voor een aanzienlijk deel gebruik maakt van hernieuwbare energiebronnen. De aansluiting werd mogelijk gemaakt door de Chileense regering en wordt beheerd door de Chileense Grupo SAESA. De Chileense regering is bovendien van plan om het aandeel groene energie te verhogen van 11% in 2016 tot 40% in 2030, waardoor het aandeel fossiele primaire energie verder afneemt.

In 2022, heeft ESO9 MW-zonnepark in gebruik genomen ten behoeve van de toekomstige geïntegreerde Paranal-sterrenwacht, waar de Extremely Large Telescope van ESO en het door ESO beheerde Cherenkov Telescope Array Observatory South zullen worden ondergebracht. Dit kan een besparing van 1700 tCO₂e/jr opleveren. Het zonnepark zal, in het geval van een grote stroomstoring, ook als noodstroomvoorziening fungeren voor de stad Antofagasta en omgeving.

Hoewel energiebesparing hoog in het vaandel staat van Paranal, blijft de energiebehoefte hoog als gevolg van de geavanceerde technologie die ter plaatse wordt ingezet. Om het stroomverbruik te verminderen heeft Paranal talrijke maatregelen genomen, zoals de invoering van LED-verlichting in de controlekamer en de Residencia, en zullen binnenkort de 1000 W-spots bij de telescopen worden vervangen door energiezuinigere lichtbronnen. Bovendien zal het zonnepark op het terrein worden uitgebreid om de Residencia van warm water te voorzien en de bestaande gasketels uit te faseren.

ESO heeft op Paranal ook een nieuw, moderner laser-richtster-systeem geïnstalleerd, waardoor het stroomverbruik met een factor tien is teruggebracht. Soortgelijke energiezuinige lasers zullen in de nabije toekomst ook bij de VLT-telescopen en de ELT worden geïnstalleerd. Er wordt tevens nagedacht over maatregelen om de telescopen efficiënter te koelen.

Door hun afgelegen ligging vormen de ESO activiteiten in de Atacama-woestijn aanzienlijke logistieke uitdagingen. Op zowel Paranal als Chajnantor moeten voedsel, water en alle andere verbruiksgoederen ter plaatse worden geproduceerd of vanuit nabijgelegen steden worden aangevoerd. Het waterverbruik is tot een minimum beperkt door de installatie van spaardouchekoppen, terwijl de invoering van nieuwe koelcellen in de keuken de behoefte aan voedseltransporten heeft verminderd. Om de koolstofvoetafdruk van het vervoer naar en in de woestijn te verminderen zijn ook elektrische auto's aan het wagenpark van Paranal toegevoegd, en voor 2022 staan acht nieuwe oplaadpunten voor elektrische auto's gepland.

Een vloot elektrische auto’s, geparkeerd voor ESO’s Paranal-sterrenwacht.

Verder is eind 2021 op Paranal een nieuw, duurzaam kantoorgebouw in gebruik genomen. Het personeel in Paranal pendelt normaal gesproken met de auto van hun accommodatie in de Residencia naar de controlekamer, die zich nabij de telescopen op de berg bevindt. Door de nabijheid van de Residencia is een rit naar het nieuwe kantoorgebouw aanzienlijk korter dan naar de controlekamer. Dit resulteert in minder autogebruik en minder CO₂-uitstoot. Verder maakt het nieuwe gebouw gebruik van een combinatie van zonnepanelen, batterijen en LED-verlichting, waardoor de kantoren maximaal 36 uur zelfvoorzienend kunnen functioneren.

Tot slot blijft de ESO zich inzetten voor het erfgoed van de Chileense astronomische locaties, door programma’s voor natuurbehoud en bewustwording van de plaatselijke cultuur en geschiedenis te bevorderen, met name in Coquimbo en Antofagasta, waar de sterrenwachten zijn gevestigd. In samenwerking met de Chileense regering en internationale medewerkers zet de ESO zich actief in voor het behoud van het erfgoed van de Chileense donkere hemel en heeft zij onlangs bij de VN een verzoekschrift ingediend voor de wettelijke bescherming van de astronomie vanaf de grond.

Initiatieven op La Silla

De zonnepanelen die een deel van het zonnepark vormen dat de ESO-sterrenwacht op La Silla van stroom voorziet.

ESO heeft ook gewerkt aan het verminderen van de koolstofvoetafdruk van La Silla, haar eerste waarnemingslocatie en één met een lange geschiedenis van duurzaamheid. Het zonnepark op La Silla, dat in 2016 in gebruik werd genomen, heeft een capaciteit van 1,7 MW en voorkomt de uitstoot van 400 tCO₂e/jr. Bijgevolg is alle elektriciteit die overdag door de ESO-sterrenwacht op La Silla wordt gebruikt hernieuwbaar. De installatie maakt gebruik van zonnepanelen die een oppervlakte van meer dan 100.000 vierkante meter.

De ESO-locaties zijn uitermate geschikt voor het opwekken van zonne-energie: meer dan 320 heldere nachten (en dagen) per jaar, en een overvloed aan zonneschijn. In combinatie met een enorme verbetering van de zonnecellen heeft dit zonne-energie tot een betrouwbaar en vrijwel onderhoudsvrij alternatief voor fossiele brandstoffen gemaakt – ideaal voor de behoeften van een sterrenwacht. Verder worden zonnecollectoren gebruikt om warm water te leveren aan een aantal slaapzalen op La Silla, en zullen in de nabije toekomst nieuwe collectoren worden geïnstalleerd.

Het stroomverbruik op de locatie is aanzienlijk verminderd door de invoering van LED-verlichting in de hele faciliteit en bewegingssensoren voor de verlichting in het La Silla Hotel. Verder wordt er op de locatie geen wegwerpplastic gebruikt; in plaats daarvan maken personeel en bezoekers gebruik van waterdispensers en herbruikbare waterflessen. Ook wordt de verspilling van voedsel tegengegaan door voedselresten ter plaatse te composteren.

Initiatieven in Vitacura

De ESO-kantoren in Vitacura (Santiago, Chili), met op de achtergrond de Chileense Andes.

De Vitacura-vestiging is het knooppunt van waaruit het ESO haar organisatorische activiteiten in gast- en partnerland Chili ondersteunt. Het is vanuit Vitacura dat ESO samenwerkt met Chili en zijn autoriteiten, wetenschappelijke gemeenschap en samenleving. In Vitacura heeft ESO een infrastructuur opgezet voor het recyclen van glas, karton, plastic, batterijen en andere materialen, zowel in het hoofdgebouw als in de nevengebouwen. Om de tuin van Vitacura en de vele planten, bomen en groenvoorzieningen te voeden wordt grondwater gebruikt. De tuin zal worden heringericht om het waterverbruik te verminderen door de grasvelden te verkleinen de droge delen te vergroten.

In het kader van een vierjarenplan ter verbetering van de infrastructuur schakelt Vitacura over op hernieuwbare energie. De verwarmings- en koelsystemen van de kantoorgebouwen worden vervangen door groene alternatieven, en op de daken van de kantoren worden zonnepanelen geïnstalleerd. Dit komt overeen met een potentiële besparing van 200 tCO₂e/jr tegen de tijd dat de transitie in 2025 is afgerond. De kantoren van Vitacura maken nu al gebruik van elektrische auto’s, die het verbruik van fossiele brandstoffen en de uitstoot van vervuilende uitlaatgassen verder beperken.

Weg vooruit

Als meest productieve sterrenwacht ter wereld speelt ESO een leidende rol in de wijze waarop de astronomische gemeenschap reageert op de klimaatverandering. Daartoe herziet en versterkt ESO voortdurend haar acties om de duurzaamheid te verbeteren en het erfgoed van onze planeet voor toekomstige generaties te bewaren.

ESO stelde in 2023 een duurzaamheidsfunctionaris aan om milieuprojecten te ondersteunen en reacties en strategieën vanuit de hele organisatie te coördineren. ESO zet zich actief in om de CO2-uitstoot te verminderen, waar mogelijk hernieuwbare brandstof te gebruiken, vervuiling tegen te gaan, water te besparen en het erfgoed van onze nachtelijke hemel te behouden.

“De huidige en geplande duurzaamheidsacties van ESO vormen een uitgangspunt. ESO verbindt zich ertoe om regelmatig haar emissiebronnen te analyseren en stappen te blijven ondernemen om haar koolstofvoetafdruk te verminderen,” zegt Claudia Burger, directeur bedrijfsvoering van ESO en voorzitter van ESO’s Milieucommissie. 

ESO is zich bewust van haar platform en institutionele status. Ze verbindt zich ertoe duidelijk en transparant met haar personeel te communiceren en een open dialoog over klimaatverandering aan te moedigen. ESO zal zich ook tot het grote publiek richten, en openhartig het effect van de sterrenkunde op zowel het klimaat als de CO2-uitstoot bespreken, en de gemeenschap duidelijk maken waarom ESO zich inzet voor duurzaamheid en hoe dit zal helpen in de strijd tegen klimaatverandering.