Persbericht

APEX richt zijn blik op donkere wolken in de Stier

Stervorming in ‘donkere hemelvlekken’

15 februari 2012

Een nieuwe opname van de APEX-telescoop in Chili – APEX staat voor Atacama Pathfinder Experiment – toont een kronkelig filament van kosmisch stof van meer dan tien lichtjaar lang. Daarin zitten pasgeboren sterren verborgen, maar ook dichte gaswolken die op het punt staan om tot nog meer sterren samen te trekken. Het is een van de meest nabije stervormingsgebieden die we kennen. De stofdeeltjes in de wolk zijn zo koud, dat hun zwakke gloed alleen te zien is op golflengten van ongeveer een millimeter – zoals bij deze waarnemingen, die met de LABOCA-camera van APEX zijn gedaan.

De Taurus Moleculaire Wolk in het sterrenbeeld Stier staat op ongeveer 450 lichtjaar van de aarde. Deze foto toont twee delen van een lange, draderige structuur in deze wolk, die Barnard 211 en Barnard 213 worden genoemd. Deze benamingen zijn afgeleid van de fotografische atlas van ‘donkere hemelvlekken’, die begin twintigste eeuw werd samengesteld door Edward Emerson Barnard. In zichtbaar licht lijken deze gebieden op donkere stroken waar geen sterren te zien zijn. Barnard betoogde terecht dat dit verschijnsel werd veroorzaakt door ‘verduisterende materie in de ruimte’.

We weten nu dat deze donkere vlekken in werkelijkheid wolken van interstellair gas en stofdeeltjes zijn. De stofdeeltjes – kleine deeltjes die op fijn zand of roet lijken – absorberen zichtbaar licht, waardoor ze ons het zicht op de rijke achtergrond van sterren ontnemen. De Taurus Moleculaire Wolk is vooral donker op zichtbare golflengten, omdat het ontbreekt aan heldere sterren, die de nevels in andere stervormingsgebieden (zoals die in Orion; zie bijvoorbeeld eso1103) doen oplichten. De stofdeeltjes zelf zenden een zwakke warmtegloed uit, maar omdat ze met een temperatuur van ongeveer -260 graden Celsius extreem koud zijn, is die gloed alleen waarneembaar op golflengten die veel langer zijn dan die van zichtbaar licht: ongeveer een millimeter (zie foto eso1209b en de ‘mouseover’-vergelijking op eso1209ea om te zien hoe de aanblik in het millimetergebied verschilt van die in zichtbaar licht).

Deze wolken van gas en stof mogen dan een obstakel vormen voor astronomen die de achterliggende sterren willen waarnemen, ze zijn tevens de kraamkamers van nieuwe sterren. Wanneer de wolken onder hun eigen zwaartekracht samentrekken, vallen ze in klonten uiteen. Binnen deze klonten kunnen zich kernen vormen waar het waterstofgas dicht en heet genoeg wordt om fusiereacties op te starten: een nieuwe ster is geboren. De geboorte van de ster vindt dus plaats in een omhulsel van dicht stof, dat waarnemingen op zichtbare golflengten onmogelijk maakt. Dat is waarom waarnemingen op langere golflengten, zoals het millimetergebied, cruciaal zijn voor het onderzoek van de beginstadia van stervorming.

Het rechter bovendeel van het hier getoonde filament is Barnard 211, het gedeelte linksonder is Barnard 213. De waarnemingen in het millimetergebied met de LABOCA-camera van APEX, die de warmtegloed van de kosmische stofdeeltjes laten zien, zijn hier in oranje tinten afgebeeld en over een opname in zichtbaar licht heen gelegd. Hierdoor is ook een rijke achtergrond van sterren te zien. De heldere ster boven het filament is φ Tauri; de ster die links half buiten beeld valt is HD 27482. Beide sterren zijn minder ver van ons verwijderd dan het filament en staan dus los daarvan.

Waarnemingen laten zien dat Barnard 213 al gefragmenteerd is en dichte kernen heeft gevormd waarin stervorming optreedt (de heldere concentraties van gloeiend stof). Barnard 211 bevindt zich in een vroeger evolutiestadium: het samentrekken en fragmenteren is hier nog bezig en zal pas over enige tijd tot stervorming leiden. Dit gebied is dus een uitstekende plek om te onderzoeken welke belangrijke rol Barnards ‘donkere hemelvlekken’ in de levenscyclus van sterren spelen.

De waarnemingen zijn gedaan door Alvaro Hacar (Observatorio Astronómico Nacional-IGN, Madrid, Spanje) en medewerkers. De LABOCA-camera is gekoppeld aan de 12-meter APEX-telescoop, die op een hoogte van 5000 meter op de Chajnantor-hoogvlakte in de Chileense Andes staat. APEX is een voorloper van de (sub)millimetertelescoop van de volgende generatie, de Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), die op dezelfde hoogvlakte wordt gebouwd en beheerd.

Meer informatie

APEX is een samenwerkingsproject van het Max-Planck-Institut für Radioastronomie (MPIfR), het Onsala Space Observatory (OSO) en ESO. Het beheer van de telescoop is toevertrouwd aan ESO.

De internationale astronomische faciliteit ALMA is een samenwerkingsverband van Europa, Noord-Amerika en Oost-Azië, met steun van de republiek Chili. De bouw en het beheer van ALMA wordt namens Europa geleid door ESO, namens Noord-Amerika door het National Radio Astronomy Observatory (NRAO) en namens Oost-Azië door het National Astronomical Observatory of Japan (NAOJ). De gezamenlijke leiding en het toezicht op de bouw, ingebruikname en het beheer van ALMA is in handen van het Joint ALMA Observatory (JAO).

Het jaar 2012 staat in het teken van de vijftigste verjaardag van de oprichting van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door vijftien landen: België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland. ESO voert een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT), de meest geavanceerde optische sterrenwacht ter wereld, en twee surveytelescopen: VISTA werkt in het infrarood en is de grootste surveytelescoop ter wereld en de VLT Survey Telescope is de grootste telescoop die uitsluitend is ontworpen om de hemel in zichtbaar licht in kaart te brengen. ESO is ook de Europese partner van de revolutionaire telescoop ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. Daarnaast bereidt ESO momenteel de bouw voor van de Europese Extremely Large optical/near-infrared Telescope (E-ELT), een telescoop van de 40-meterklasse die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.

Links

• Informatie over APEX
• Beeldmateriaal APEX

Contact

Alvaro Hacar González
Observatorio Astronómico Nacional (OAN-IGN)
Madrid, Spain
Tel: +34 915270107 ext 326
E-mail: a.hacar@oan.es

Mario Tafalla
Observatorio Astronómico Nacional (OAN-IGN)
Madrid, Spain
Tel: +34 915270107 ext 337
E-mail: m.tafalla@oan.es

Douglas Pierce-Price
ESO ALMA/APEX Public Information Officer
Garching, Germany
Tel: +49 89 3200 6759
E-mail: dpiercep@eso.org

Marieke Baan (Perscontact Nederland)
ESO Science Outreach Network en NOVA Informatie Centrum
Tel: +31(0)20-5257480
E-mail: eson-netherlands@eso.org

Connect with ESO on social media